Koude Oorlog Propaganda
    Films 

    Sinds het ontstaan van de film is deze gebruikt voor propaganda. Al in de Eerste Wereldoorlog gebruikten landen de film om hun legers te promoten en hun vijanden als monsters af te beelden. Lenin, de eerste leider van de Sovjet-Unie, noemde de film de belangrijkste kunstvorm om de communistische leer te promoten. In de jaren na de Eerste Wereldoorlog  is de film door vrijwel elk land gebruikt om de massa in hun ideeën te laten delen: de Sovjet-Unie liet in het begin vele (teken)films zien waarin de dikke kapitalist de sympathieke arbeider uitbuit, Nazi-Duitsland liet zien waarom Joden een gevaar voor de samenleving vormden, en zo heeft ieder land geprobeerd zichzelf als “de goeden” af te beelden, en de vijand als “de slechten”, zoals je dat vaak in films ziet. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten hebben ook een groot aantal films gemaakt waarin zij de ander als de slechten, of in ieder geval als onsympathiek en verkeerd handelend hebben afgebeeld. In de voorbeelden van (korte) films die hieronder zijn gegeven kun je een goed beeld krijgen van “de Rus” en “de Amerikaan” zoals ze door elkander werden afgebeeld. 

    Als men aan propaganda denkt, denkt men vaak aan posters waar de vijandige landen of de politieke tegenstanders als monsters worden afgebeeld, of de verheerlijking van de waarden van het eigen land, zoals arbeid of vrijheid. Dit soort propaganda is vaak erg aangedikt en overdreven, en soms grotendeels verzonnen. Er is echter ook propaganda waarin slechts feiten worden genoemd. Propaganda is immers het beïnvloeden van de gedachten en meningen van mensen, en dat kan ook met echte beelden en verhalen. “The Wall” is een voorbeeld van zulke propaganda. “The Wall” is een documentaire uit 1962, gemaakt door de USIA. In deze korte film worden interviews van mensen die bij de Berlijnse Muur wonen getoond, en beelden van ontsnappingen en het oprichten van de muur. Er worden zelfs beelden getoond van een achtienjarige jongen die was doodgeschoten toen hij naar het westen probeerde te ontsnappen. Alhoewel de beelden authentiek zijn, zonder overdreven toevoegingen of geacteerde gedeelten, is de film niet objectief te noemen. Met onheilspellende muziek en treurig-klinkend commentaar proberen de makers toch de kijker te beinvloeden, alhoewel men weinig anders lijkt te kunnen dan deze praktijken af te keuren.


Picture
    “Red Nightmare”, ook wel bekend als “The commies are coming, the commies are coming” is een korte film uit 1962 van de Amerikaanse overheid, oorspronkelijk gemaakt om militairen over het communisme in te lichten, maar hij werd later ook op scholen en op televisie vertoond. De film begint met beelden van een dorp in de Sovjet-Unie, dat tot in de kleinste details op een Amerikaans dorp lijkt. Maar schijn bedriegt, want hier worden spionnen en infiltranten getraind om zich voor te doen als Amerikanen, zodat ze het land kunnen binnendringen en de verderfelijke Bourgeois Capitalist Freedom kunnen vernietigen. Dit is een fabeltje dat in die tijd onder Amerikanen leefde, maar deze film gebruikt het om de angst van de mensen voor communisten te vergroten. Dit wordt versterkt met uitspraken als “frightning, isn’t it?”, waardoor wordt bevestigd dat men terecht bang moet zijn. In de rest van de film zie je een typisch Amerikaans dorp, waarbij de kinderen indiaantje spelen en de mannen het over football hebben. De hoofdpersoon, Jerry, een vader van drie kinderen, krijgt ‘s nachts een nachtmerrie waarin Amerika is overgenomen door een Russisch communistisch regime. Alle mensen zijn er zeer trouw aan de staat, en ze dreigen steeds weer Jerry te rapporteren als hij er maar de kleinste opmerking over maakt. Met het nieuwe bestuur moet hij zeer hard werken om zijn quota te halen en aan het communistische jarenplan te voldoen. Zijn kinderen en vrouw lijken een soort van gehersenspoeld, waardoor zijn dochter vrijwillig op een staatsboerderij gaat werken, en zijn jongste twee kinderen naar een staatsschool willen. Er wordt hier een duidelijk contrast geschapen met elementen uit de Amerikaanse maatschappij, namelijk met het vrijemarktsysteem, waar de productie op de vraag wordt afgesteld, en het Amerikaanse gezinsleven, wat in deze film door de communisten wordt ontmoedigt. Wat Jerry nog het ergste vindt, is dat de plaatselijke kerk in een museum voor communistische uitvindingen is veranderd. Om het allemaal nog erger te maken, strijken de Russen met de eer voor Amerikaanse uitvindingen, zoals de telefoon (alhoewel het idee van deze uitvinding en vroege modellen ervan oorspronkelijk niet uit Amerika kwamen). Hiermee laten de makers van de film zien dat de communisten zelfs de Amerikaanse geschiedenis en het geloof in God willen ondermijnen. Jerry trekt het niet meer en veegt de hele expositie van tafel, waarna hij wordt gearresteerd. Tijdens de rechtzaak blijkt dat ook het rechtssysteem door de communisten is verkracht: er is geen jury of verdediging, Jerry krijgt slechts een kans om te bekennen. Hierin maakt hij duidelijk dat niet hij, maar de staat de misdadiger is. Het maakt weinig indruk op de aanwezigen. Jerry’s vrouw en een aantal andere mensen getuigen tegen hem, waarna de rechter hem als een dreiging voor de communistische samenleving ter dood veroordeelt. In de kamer waar hij wordt doodgeschoten- niet door een vuurpeloton, maar door een enkele man met een pistool- doet hij nogmaals zijn laatste zegje, dat de mensen zich uiteindelijk tegen het communisme zullen keren, dat ze door het IJzeren Gordijn naar vrijheid zullen ontsnappen, en dat ze door zullen krijgen dat communisme slechts een ander woord voor slavernij is. Daarna wordt hij wakker in Amerika, en alles blijkt een droom te zijn. De verteller zegt dat de Amerikaanse vrijheid wordt bewaard door de goede Amerikaanse burgers die tegen het communistische streven van een wereld onder slavernij durven te vechten. Verantwoordelijkheid en waakzaamheid zijn de prijs die elke Amerikaanse burger moet betalen voor de vrijheid die Amerika tot het beste land ter wereld maakt. 
    Deze film is een goed voorbeeld van Amerikaanse propaganda: de Sovjet-Unie wordt als een land afgebeeld dat tegen alle Amerikaanse waarden ingaat, en daartegenover wordt Amerika verheerlijkt als een vrij en perfect land. De film begint met het zaaien van angst, maar op het einde wordt verteld dat de vrijheid te redden is, als je je maar waakzaam en verantwoordelijk blijft gedragen. Dit is bijna een direct verzoek om in het leger te gaan, zeker aangezien ze in het laatste shot nog eens de mensen laten zien die de vrijheid beschermen: het zijn bijna allemaal soldaten en politie-agenten.

    Verder zijn er nog honderden andere films gemaakt waarin de dappere Amerikaan zich verzet tegen de Russische slechteriken. De bekendste Amerikaanse soldaat die in films tegen de Russen vecht is natuurlijk Rambo. Terwijl deze door Sylvester Stalone gespeelde Vietnamveteraan in zijn eerste film, First Blood uit 1982, nog een getraumatiseerde zwerver was, die was uitgekotst door de Amerikaanse maatschappij en overheid, is hij in deel twee (1985) weer terug in Vietnam in een poging om de laatste Amerikaanse krijgsgevangenen, die daar dus al zeven jaar zitten, op te sporen. De Amerikaanse overheid had eigenlijk weinig zin om nog grootschalige militaire acties naar Vietnam te sturen, dus had het leger besloten dan maar Rambo te sturen. Nadat hij de krijgsgevangenen heeft gevonden, moet Rambo zich een weg vechten naar de plek waar hij zou worden opgehaald. Bang voor de verontwaardiging van het Amerikaanse volk als blijkt dat er na zeven jaar nog steeds Amerikaanse krijgsgevangenen in Vietnam worden vastgehouden, besluit de Amerikaanse legerleider, Murdock, Rambo daar te laten stikken, met als gevolg dat deze door de Vietnamezen wordt gevangen genomen. Al snel blijkt dat het Vietnamese leger wordt getraind en gesteund door de Sovjet-Unie, die dan ook de echte slechterik in de film is. De Russen martelen Rambo om hem te dwingen de Amerikanen te zeggen geen militairen meer naar Vietnam te sturen, en ze dreigen zelfs een van de krijgsgevangenen een oog uit te snijden als hij niet akkoord gaat. Rambo roept inderdaad de basis op, maar weet vervolgens zijn beulen te overmeesteren en kan met een de hulp van een Vietnamese ontsnappen. De rest van de film bestaat vooral uit het vermoorden van communisten, en op het einde bevrijdt hij alle krijgsgevangenen en brengt ze terug naar de basis in Thailand. De film eindigt met een soort van moraal, namelijk dat Amerika wel eens wat beter zou mogen zorgen voor de mensen die voor haar vechten en sterven. Rambo 3 uit 1988 lijkt alle wijze lessen over respect voor soldaten uit de eerste twee delen zelfs helemaal over boord te gooien, en bestaat voornamelijk uit anderhalf uur slechte Russen schieten in Afghanistan. De Rambo-films laten niet zozeer kritiek op communisme zien, maar schilderen de Russen gewoon af als monsters en de vijand van de dappere verzetsstrijders. Als ze elkaar en hun gevangenen niet de hele tijd “comrade” zouden noemen, zou je zelfs kunnen vergeten dat het communisten zijn.

http://www.youtube.com/watch?v=q8Q4JQUEA7U
    Terwijl de Amerikanen in vele dramatische speelfilms kritiek op het communisme leveren, leefde in de Sovjet-Unie de tekenfilm als serieuze kunstfilm erg sterk. De Russen probeerden humor met realiteit te vermengen, en ze zetten de Amerikaanse maatschappij ook meer voor gek dan dat ze afkeer ervoor bij de mensen probeerden op te wekken. Dit past goed bij het idee achter de vreedzame coëxistentie van de jaren ’60 en ’70: De Sovjet-Unie dacht dat als je het kapitalistische systeem met het communistische systeem zou vergelijken. Uiteindelijk zou blijken dat het communisme superieur is, en de wereld zou uiteindelijk vanzelf voor het communisme vallen. De communistische filmpropaganda was dan ook een stuk minder agressief dan de Amerikaanse. 
    “Mr. Twister” was een Russische tekenfilm uit 1963, gebasseerd op een vers van Samuel Marshak. Het gaat over een racistische Amerikaanse miljonair, ex-politicus en zakenman, genaamd mr. Twister. Hij besluit met zijn familie op vakantie te gaan, en zijn dochter eist dat ze Leningrad in de Sovjet-Unie bezoeken. Mr. Twister gaat accoord, en als hij de reis boekt, zorgt hij dat er geen gekleurde mensen op de boot zitten. Ze zitten er echter wel, in het ruim kolen te scheppen, maar niemand heeft daar weet van. Gekleurde mensen die de oceaan over willen steken, moeten dat op tweederangs schepen doen. Eenmaal in Leningrad gaan ze naar het hotel, om tot de ontdekking te komen dat er een neger in de kamer naast de hunne verblijft. Zwaar verontwaardigd verlaten ze het hotel om een ander te zoeken. De concierge vindt dat de familie een lesje kan gebruiken, en belt alle andere hotels in de stad om te zeggen dat de familie Twister onruststokers zijn, zodat ze overal waar ze komen worden geweigerd. Wanhopig keert de familie Twister terug naar het hotel waar ze eerst waren, om tot de ontdekking te komen dat hun kamers zijn verhuurd (aldus de concierge). Uiteindelijk kunnen ze in de hal slapen. De volgende dag zijn ze maar wat bereid om een kamer te nemen, ook al zijn alle andere kamers in het hotel gehuurd door gekleurde mensen. 
    Deze film laat opnieuw een duidelijk contrast tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten zien. In het begin zie een Amerikaanse stad, donker en vol van wolkenkrabbers en reclameborden, waar een soort van schijngelijkheid heerst: zo zie je een reclamebord waarop een vrolijk lachende neger staat, maar ondertussen wordt in de zaak daarnaast een neger de deur uit geslagen omdat het “For whites only” is. In de Sovjet-Unie zou dit onmogelijk zijn, aangezien daar iedereen (officieel) als gelijk wordt gezien. Mr. Twister is een stereotiepe kapitalist, dik met een sigaar en een hoed. Hij bezit vele bedrijven waarin mensen hard werken om geld voor hem te verdienen, terwijl hij zelf achterover kan leunen en op vakantie kan gaan. Hij heeft een hekel aan gekleurde mensen, die in Sovjet-Unie vaak als de onderdrukte proletariërs van Amerika worden gezien. Leningrad wordt, in tegenstelling tot de Amerikaanse stad, veel lichter en kleuriger afgebeeld. Op de achtergrond zie je de bouw van allemaal grote gebouwen, een teken van de Russische welvaart. Ook zegt de concierge van het hotel waarin de familie Twister verblijft dat er een internationaal vredescongres in de stad is (maar misschien gebruikt hij dat slechts als smoes om de familie Twister een kamer te kunnen weigeren). Hiermee wordt gezegd dat de Sovjet-Unie een vredelievend land is, en dat het naar wereldvrede streeft. Dit soort filmpjes (die al in de jaren dertig voorkwamen) hebben een grote impact gehad op de Russische verhouding tot gekleurde mensen. Negers werden met open armen ontvangen, vaak zelfs hartelijker dan blanken, omdat de Russen zich meer identificeerden met deze mensen, die ze ook als onderdrukte arbeiders zagen.

    In de tekenfilm [Someone else’s voice] uit 1949 keert een vogel terug naar het Russische bos, nadat ze een tijd in het buitenland is geweest. Ze noemt het gezang van de nachtegaal, waar alle vogels van genieten, ouderwets en ze stelt voor zelf haar nieuwgeleerde zangkunsten te laten horen. Als alle vogels klaarzitten, blijkt dat ze van het traditionele vogelgezang is overgestapt op jazz. Alhoewel sommige vogels het kunnen waarderen, fluiten de meesten haar uit, en ze jagen haar van het bos weg. De volgende dag is de nachtegaal weer terug, en alle vogels luisteren weer gezamelijk naar zijn gezang. De moraal: nieuwe kunsten en tradities zorgen alleen voor tweedracht, en worden uiteindelijk uitgejouwd. Het traditionele zorgt juist voor verbroedering, en dat kan je dan ook beter volhouden. Hiermee wilden de Russen niet zozeer zeggen dat de Amerikanen of het kapitalistische systeem slecht waren, maar dat buitenlandse invloeden slecht zijn voor de maatschappij.
    Een directe vorm van kritiek op Amerika was de tekenfilm “Ave Maria”, uit 1972. Hierin werden de gruwelen getoond van de Vietnam-oorlog: de gestorven soldaten aan beide kanten, de platgebrande dorpen en bossen, de vernietigde tempels, en, met nadruk, de gestorven kinderen, vermoord door onmenselijk uitziende soldaten met gasmaskers. Er is bijna geen tekst in het filmpje, behalve een gedicht waarin een vrouw zich afvraagt waarom de oorlog wordt voortgezet als slechts de dood aan beide kanten wordt bereikt. Er wordt een sterk contrast geschetst tussen het brandende Vietnam, en het zorgenvrije en feestende Amerika, al wordt ook getoond dat Amerika ook lijdt onder de oorlog. De beelden van de Vietnamezen worden constant vergeleken met beeltenissen van Maria en Jezus, om aan te tonen dat dit niet aan de christelijke waarden voldoet, en dat het Christendom het afkeurt. De film eindigt met schokkende beelden van een Amerikaanse anti-oorlog protestactie, die ruw door de politie uiteen wordt geslagen. De Sovjet-Unie probeerde met dit filmpje duidelijk te maken dat de Verenigde Staten, in tegenstelling tot het vredelievende moederland, een agressieve, oorlogvoerende natie waren.

Samengevat:

*     Terwijl de Amerikaanse filmindustrie zich meer concentreerde op realistische drama-films als propaganda, produceerden de Russen veel komische tekenfilms die zowel volwassenen als kinderen beïvloedden.

*     De Amerikanen beeldden de Russen af als een bedreiging voor de Amerikaanse vrijheid, maar de Russen probeerden de Amerikanen meer voor gek te zetten, en het belachelijke en slechte van de Amerikaanse maatschappij tegenover de perfecte communistische staat te plaatsen.

*     De Russen concentreerden zich vooral op het tonen van hun eigen superieure systeem. Dit sluit goed aan bij het idee van vreedzame coëxistentie van Chroestsjov, wat inhield dat de bevolking van de kapitalistische landen uiteindelijk zoud inzien dat het kapitalisme de strijd van het communisme niet kon winnen, en de wereld zou uiteindelijk vanzelf communistisch worden. De Amerikanen lieten vaak de dreiging van het communisme zien, wat aansloot bij hun visie dat de Sovjet-Unie met geweld de wereld haar systeem op wilde leggen.